Wyrażenia biznesowe w języku polskim i angielskim

Autor: Anna Bączkowska, Bydgoszcz*

Schematy wyobrażeniowe przyimka in: implikacje pedagogiczne

Artykuł ma na celu opisanie kontekstów, w których najczęściej występuje przyimek in. Konteksty te będą nazywane w artykule schematami wyobrażeniowymi, ponieważ zaprezentowany opis, zgodny z teorią gramatyki kognitywnej (Langacker 1987), odwołuje się do naszego wyobrażenia (tj. wizualizowania lub konceptualizowania) znaczenia tytułowego przyimka. Istnieje przekonanie, że znajomość schematów wyobrażeniowych przyimka in pomaga zrozumieć logikę użycia tego przyimka, a tym samym może się przyczynić do zwiększenia prawdopodobieństwa jego poprawnego użycia przez uczących się języka angielskiego.

Schematy wyobrażeniowe in. Pojemnik (trójwymiarowy)

Prototypowym schematem wyobrażeniowym przyimka in jest kształt kubiczny, który będziemy nazywać „pojemnikiem" (rys.1). Osobę lub przedmiot, który znajduje się wewnątrz „pojemnika", będziemy nazywać trajektorem (TR), natomiast „pojemnik" - landmarkiem (LM). Trajektor jest zawsze figurą pierwszoplanową, tj. obiektem wyróżnionym w obserwowanej scenie, natomiast landmark stanowi tło dla figury. Landmark może być realizowany jako pojemnik o różnych kształtach, z kolei trajektor jako osoba, przedmiot lub substancja. Frazy przyimkowe, które ilustrują ten schemat, są następujące:

(1) Students (TR) are in the classroom (LM). Studenci są w klasie.
(2) There is no tea (TR) left in the tea pot (LM). Nie ma już herbaty w imbryku.

Pojemnik bez wyraźnie zaznaczonych granic

Wariantem (tj. uszczegółowieniem) schematu centralnego jest schemat pojemnika, który nie ma jasno określonych granic. Landmark może być wówczas substancją odznaczającą się różną gęstością i ziarnistością, np.:

(3):
in a fog - we mgle
in the open air - na świeżym powietrzu
in water - w wodzie
in the sand - w piasku

Ekstensją schematu „pojemnik'' jest np.:

(4) We could sense that trouble (TR) is in the air (LM).
Mieliśmy przeczucie, że zanosi się na coś niedobrego,

gdzie TR jest pojęciem abstrakcyjnym, a LM rozproszoną substancją nasączoną TR.

Pojemnik niedomknięty

Kolejnym przykładem uszczegółowienia schematu „pojemnik" jest LM, który nie jest całkowicie zamknięty. Na przykład rów jest pojemnikiem, który jest pozbawiony górnej ściany. Typowymi przykładami omówionego schematu są: in a ditch, in a glass, in a hole, in a corner itp. oraz kilka fraz tłumaczonych na język polski z przyimkiem na, np.: in the street, in a balcony, in the bottom itd.:

(5) She had on the table a mug with half an inch of cold tea in the bottom (Lodge 1999:92).
Miała na stole kubek z niewielką ilością zimnej herbaty na dnie.

Brakujące ściany pojemnika są jednak uzupełniane przez obserwatora. Proces ten jest nazywany wirtualnym domykaniem granic landmarka, ponieważ granice pojemnika istnieją w wyobraźni obserwatora (epistemologicznie) chociaż są nieobecne w świecie rzeczywistym (ontologicznie). Wirtualne „dorysowywanie" brakujących elementów w obiektach istniejących w obserwowanej rzeczywistości nie jest jedynie terminem używanym w gramatyce kognitywnej, ale - przede wszystkim - jest cechą charakterystyczną dla szeroko rozumianych zdolności kognitywnych człowieka. Dla przykładu, pomimo że nie widzimy na kartce jakiegoś wyrazu w całości (np. z powodu plam atramentu), jesteśmy w stanie „dopowiedzieć" sobie to, czego brakuje i poprawnie odczytać zdanie:

Langacker (1987:195) podaje przykład koła, które widzimy, patrząc na poniższy rysunek, pomimo że w rzeczywistości jest to jedynie zbiór punktów:

Pojemnik: strefa aktywna

Inny przypadek uszczegółowienia schematu „pojemnik" ilustrują poniższe zdania:

(6) The bulb (TR) is in the socket (LM).
Żarówka jest w kontakcie.
(7) The nail (TR) is in the vice (LM).
Gwóźdź jest w imadle.

Przykłady te różnią się od opisanych wcześniej tym, że tylko fragment LM i fragment TR wchodzą w interakcję. Obszar interakcji, tj. ,,część wspólna'', jest nazywana w gramatyce kognitywnej strefą aktywną (rys. 6.). W strefie aktywnej TR i LM zazębiają się (rys. 5. i 6.):

Obiekt dwuwymiarowy

Dotychczas omówione schematy portretują pojemnik jako obiekt trójwymiarowy. Poniższy przykład natomiast pokazuje, że schemat „pojemnika" może być również realizowany jako obiekt dwuwymiarowy. Na przykład we frazach be in a circle czy sit in a circle LM ma kształt koła, a więc jest dwuwymiarowy. Jeszcze dalej posuniętym przykładem „pojemnika" jest półkole (semicircle). Pomimo rosnącego dystansu dzielącego prototypowy „pojemnik" od jego uszczegółowień, w każdej konkretyzacji wyobrażenia LM jest zachowana postulowana podstawowa cecha prototypu, jaką jest inkluzja.

Różnice w uszczegółowieniu schematu „pojemnik" mogą dotyczyć nie tylko landmarka, co opisałam w powyższych przykładach, ale również trajektora. W zdaniu:

(8) There is a hole in your sock.
W skarpetce jest dziura,

landmark jest dwuwymiarowy, natomiast trajektor ma kształt nieregularny.

Linia

Przykładowe frazy ilustrujące te schematy to:

(9) Mary is sitting in the fifth row.
Maria siedzi w piątym rzędzie.
(10) Find a mistake in this sentence.
Znajdź błąd w tym zdaniu.

Schemat „linii" wyrażony we frazach z przyimkiem in kontrastuje ze schematem linii wyrażonym przez on: in uwypukla widoczne elementy konstytutywne linii, natomiast on - obraz linii jako całości, w której części składowe nie są widoczne lub nie są konieczne do skonstruowania sceny.

(11) Mary is sitting in the second seat in the fifth row (rys. 11).
Maria siedzi na drugim miejscu w piątym rzędzie.
(12) We noticed a ship on the horizon (rys. 12.).
Zauważyliśmy statek na horyzoncie.

Zaangażowanie

Pełne zaangażowanie TR w wykonywaną czynność nawiązuje do schematu pojemnika: czynność jest konceptualizowana jako pojemnik, wewnątrz którego znajduje się sprawca czynności (tj. osoba). „Atmosfera" (czyli rejon wewnętrzny) pojemnika nie tylko otacza TR, ale i przenika jego strukturę, czyli pochłania i absorbuje TR. Schemat „zaangażowania" nakłada się więc na schemat centralny, co można przedstawić graficznie:

Typowe wyrażenia, które ilustrują schemat „zaangażowania", to frazy przyczasownikowe, np.: be involved in, engrossed in, absorbed in, engaged in, immersed in.

Podsumowanie

Omówione schematy wyobrażeniowe przyimka in przedstawione graficznie na rys. 14., dotyczą kształtu landmarka w realizaji inkluzji (prototypowego znaczenia przyimka in), oprócz rys. 5., który obrazuje typ trajektora w landmarku będącym wariantem schematu 1.

Postulowanym znaczeniem przyimka in przedstawionym w artykule jest inkluzja, a prototypowym schematem realizującym relację inkluzji jest schemat „pojemnika". Prototypowe wyobrażenie schematu „pojemnika" determinuje konceptualizację jego subschematów, tj. uszczegółowień i ekstensji. W artykule przedstawiłam kilka subschematów, z których każdy stanowił pewne odstępstwo od schematu idealnego, przy jednoczesnym zachowaniu cech koniecznych do orzeczenia przynależności do jednego schematu. Idealne wyobrażenie prototypowego „pojemnika" jest więc stopniowalne, czyli realizowane w większym lub mniejszym stopniu. Cecha charakterystyczna schematu centralnego wyłania się spośród wszystkich wariantów wskutek uwypuklania ich cechy prymarnej, tj. inkluzji.

*Dr Anna Bączkowska jest kierownikiem Sekcji Angielskiej w NKJO w Bydgoszczy oraz adiunktem w Katedrze Filologii Angielskiej Instytutu Neofilologii i Lingwistyki Stosowanej Akademii Bydgoskiej.

Bibliografia

Lodge, D. (1999), Home Truths, London: Penguin.

Langacker, R. (1987), Foundations of Cognitive Grammar, Stanford: Stanford University Press.

(maj 2003)